Actueel

26 | 04 | 2024

Sobibor – Archeologie van de vernietiging

Op donderdag 14 maart 2024 vond in Amsterdam het internationale symposium ‘Excavating Sobibor’ plaats. Het symposium markeerde de afronding van meer dan vijftien jaar archeologisch onderzoek in Sobibor. Archeologen voerden van 2000 tot 2020 uitgebreid onderzoek uit op het terrein van het voormalige vernietigingskamp Sobibor, de meest omvangrijke archeologische opgraving op een Holocaustlocatie tot nu toe. Ze traceerden de exacte locaties waar de gebeurtenissen hadden plaatsgevonden en groeven tienduizenden artefacten op.

Foto: Martijn Eickhoff

Sobibor was één van de drie ‘Aktion Reinhardt Kampen’ en in gebruik tussen mei 1942 en oktober 1943. Naar schatting zijn er 180.000 mensen, overwegend Joods, omgebracht, onder wie ruim 34.000 Joden uit Nederland. Na de opstand van 14 oktober 1943 besloot de SS het kamp te liquideren en alle sporen uit te wissen. Niemand mocht Sobibor terugvinden.

Als het aan de nazi’s had gelegen waren deze indirecte verwijzingen naar de vernietiging in het gebied nooit naar boven gekomen. Toch is dit gebeurd. In dezelfde grond zijn tienduizenden objecten aangetroffen. De laatste bezittingen van de slachtoffers, bedekt door roest en aarde.

Foto: Martijn Eickhoff

Erik Schumacher, de schrijver van het publieksboek Sporen van Sobibor, archeologie van een vernietigingskamp “De grond van het uitgestrekte bos had decennialang de sporen van massamoord verborgen gehouden. Sobibor was een van de vergeten plekken van de Holocaust, een schim uit de nachtmerries van getuigen en nabestaanden. Nu was de inrichting van een nieuwe herinneringsplek aangevat en werden de overblijfselen van het kamp blootgelegd.”

Voor dit symposium bracht het NIOD een internationale en interdisciplinaire groep wetenschappers, onder andere archeologen, historici, museologen, erfgoedonderzoekers, bijeen om de resultaten van het archeologisch onderzoek te bespreken en in zijn bredere context vanuit meerdere perspectieven te belichten. En te kijken naar de rol en betekenis van een toekomstgericht archeologisch onderzoek op Holocaustlocaties en andere plaatsen van terreur, waarbij mogelijk vernieuwende inzichten worden verkend die verbonden zijn aan deze herdenkingsplaatsen.

Foto: Martijn Eickhoff

De directe aanleiding voor dit onderzoek waren de plannen voor de bouw van een nieuw museum en de herinrichting van het terrein als herinneringsplek. De archeologie van Sobibor kent ondertussen een lange geschiedenis. In de periode 2000-2007 werden ‘niet-invasieve’ archeologische technieken, lidar (laserscanning), het gebruik van geofysische sensoren en de integratie met historische en hedendaagse luchtfotografie, toegepast om het kampterrein in kaart te brengen. Daarna volgden grote opgravingen die door een internationaal team van onderzoekers werden uitgevoerd en incidenteel zijn voortgezet tot 2022.

Foto: Martijn Eickhoff

Sobibor geldt als het eerste vernietigingskamp waarvan een substantieel deel, inclusief de gaskamers en de route daar naartoe, door middel van moderne archeologische technieken is blootgelegd.

Ook werden er ruim zestigduizend voorwerpen gevonden op de plek waar ooit het kamp stond, bijvoorbeeld naamplaatjes, knopen, sleutels, glas. Sporen in de bodem gaven de laatste weg aan die de gevangenen hadden gelopen naar hun dood. De drie archeologen Wojchiech Mazurek (Polen) Yoram Haimi (Israël) en Ivar Schute (Nederland) vertelden dat het voor hen het belangrijk was om ook bewijzen te vinden van de directe vernietiging. Toen de nazi’s het vernietigingskamp in 1943 opdoekten, maakten ze de muren van de gaskamers met de grond gelijk. Op die plek vonden zij in 2014 na jarenlang onderzoek de fundamenten van de gaskamers. Er werden douchekoppen, botten en haar gevonden. In diepe kuilen troffen de archeologen het as van de doden aan. Het vermoeden is dat de overige stenen van de gaskamers in een kuil dicht bij het kamp liggen, maar hier is (nog) niet actief archeologisch onderzoek naar gedaan.

Foto: Martijn Eickhoff

De in Sobibor gevonden items kwamen volledig overeen met de paklijst die in Nederland door de nazi’s werd verstrekt. De nuttige spullen, zoals kleding of naaigaren, werden niet gevonden. Dit werd naar Duitsland verstuurd. De opgegraven persoonlijke voorwerpen zijn bijzonder, bijvoorbeeld de naamplaatjes van Deddy Zak, Annie Kapper en Lea Judith de la Penha en het eetbord van Sara Mock-Hakker. Bekende merknamen zoals Nivea, Norit, Mickey Mouse en dr. Oetker, zijn uit de moerassige gronden gehaald.

De vondsten spelen in het museum in Sobibor een centrale rol. Ook in het Holocaustmuseum zijn enkele artefacten uit de grond van Sobibor ten toon gesteld. Annemiek Gringold, de hoofdconservator van het museum, vertelde op het symposium dat zij heeft gekozen voor knopen en sleutels. Sleutels als symbool voor de hoop op een terugkeer, maar ook voor de misleiding van de nazi’s. De knopen als symbool voor de laatste menselijke handeling in een onmenselijke plaats. Jezelf uitkleden in Lager II.

Het onderzoek genereerde een 'archeologisch momentum' dat een uitdagend verleden rechtstreeks naar het heden bracht en een grote hoeveelheid aan sociale, politieke, herinnerings- en erfgoedprocessen op gang bracht.

Onderzoeker Hannah Wilson stelde voor om de gevonden objecten als verlengstuk van het menselijk lichaam te beschouwen en zo wordt het gevonden abstracte materiaal na 80 jaar onderdeel van het persoonlijke en de herinnering aan de mensen die in Sobibor zijn vermoord.
De aanleiding, het verloop en de resultaten van het archeologisch onderzoek in Sobibor roepen nog veel vragen op. Dit speelt zowel bij nabestaanden van de slachtoffers, omwonenden en andere persoonlijk betrokkenen, als bij specialisten op het terrein van archeologie, Holocaust studies, en erfgoed/musealisering.

Het symposium werd afgesloten met de uitreiking van twee boeken.

Een publieksboek:
Dit boek presenteert en bouwt voort op de belangrijkste archeologische bevindingen en geeft zo een nieuw inzicht in de geschiedenis van Sobibor, de omgang met de historische plek en de veranderende herinneringscultuur.

Erik Schumacher, Sporen van Sobibor | Archeologie van een vernietigingskamp, W Books, 160 paginas, € 29,95 (Ook in het Engels, Duits en Pools verkrijgbaar).

En een wetenschappelijk boek:
In dit boek onderzoekt een interdisciplinaire groep archeologen, historici, museologen en erfgoedonderzoekers deze ontwikkelingen kritisch.

Martijn Eickhof, Erik Somers en Jelke Take (red.), Excavating Sobibor. Holocaust archeology between Heritage, History and Memory, W Books, 176 paginas, € 34,95.

Op het symposium toonde de Amerikaanse filmmaker/producer Gary Hochman enkele scenes uit zijn documentaire ' Deadly Deception at Sobibor' (2023). Sinds 2008 filmde hij vrijwel elk jaar de opgravingen in Sobibor. De documentaire is een boeiende weergave van het omvangrijke archeologische werk. Als last-minute initiatief heeft het NIOD samen met het Verzetsmuseum Amsterdam op vrijdag 15 maart een vertoning van de hele documentaire mogelijk gemaakt in het Verzetsmuseum.

Het ontkennen en verdraaien van de Holocaust vindt zijn oorsprong bij de nazi's. In een poging om de moord op ongeveer 180.000 Joden te verbergen en de gedurfde opstand en massale ontsnapping van 300 gevangenen in 1943 te verdoezelen, vernietigden de nazi's nauwgezet het ‘top-geheime’ vernietigingskamp Sobibor. Alle sporen werden uitgewist. Vandaag de dag verbergt een bos deze plaats van de misdaad. 

Deadly Deception at Sobibor toont nauwgezet de archeologische reconstructie van wat zich in Sobibor heeft afgespeeld. Sinds 2008 volgde filmmaker Gary Hochman jarenlang het intensieve onderzoek, onder leiding van de archeologen Wojciech Mazurek (Polen), Yoram Haimi (Israël), en Ivar Schute (Nederland). Zij legden bloot wat de nazi’s hadden geprobeerd uit de geschiedenis te wissen. De opgravingen vormen de meest uitgebreide archeologische onderzoeken die ooit op een Holocaustlocatie zijn uitgevoerd.  

De film presenteert eveneens de resultaten van aanvullende studies, waaronder geofysisch onderzoek en de analyse van archiefdocumenten en luchtfoto’s van de Luftwaffe. Daarnaast wordt getoond de impact die gevonden persoonlijke objecten, zoals naamplaatsjes van kinderen, hebben op de nabestaanden van de slachtoffers. Deze ontdekkingen werpen nieuw licht op de omvang van de gruweldaden en geven concrete bewijzen van de misdaden die destijds werden begaan.